Czym się różni zamek od pałacu? Czy w ogóle są między nimi jakieś różnice? I wreszcie czy można używać tych pojęć wymiennie?  Postanowiliśmy zbadać nieco bliżej ten temat a to za sprawą naszego funpage’u na Facebooku. Systematycznie zamieszczamy na nim informacje o turniejach, jarmarkach i innych wydarzeniach organizowanych przez różne zamki i pałace. Wydawałoby się, że są to wpisy niekontrowersyjne. A jednak! W ich kontekście bardzo często pojawiają się komentarze i dyskusje odnośnie tego czy niektóre zamki poprawnie nazywane są… zamkami. Niby sprawa ma charakter wyłącznie terminologiczny, ale budzi spore emocje.  Przykładem może być Zamek w Mosznej czy Zamek Krzyżtopór w Ujeździe, którym obiektywnie rzecz biorąc bliżej do pałaców, tymczasem w ich oficjalnych nazwach zamieszczono słowo ,,zamek”. Ponieważ temat zaczął wracać jak bumerang postanowiliśmy go zgłębić.

Na zdjęciu powyżej znajdują się oczywiście ruiny Zamku Krzyżtopór w Ujeździe, który przed powstaniem Wersalu stanowił największą budowlę pałacową w Europie!

I tu wracamy do tytułowego pytania: czym się różni zamek od pałacu? Logika nakazuje przecież, aby nie określać dwoma różnymi nazwami tego samego obiektu. A skoro nie jest to jedno i to samo – to nie możemy stosować pojęć ,,zamek” i ,,pałac” wymiennie.

Po pierwsze: funkcja

Zamki powstawały głównie w średniowieczu jako budowle o charakterze warownym – miały zapewnić schronienie ich mieszkańcom (a czasem także okolicznej ludności) w czasie najazdów czy wojen. Oczywiście znajdowały się w nich również komnaty mieszkalne czy zabudowania gospodarcze, stajnie, prochownie, kuźnie, magazyny, więzienia i strażnice. Czasem na zamkach odbywały się sądy czy przechowywano skarby (np. Zamek Książąt Mazowieckich w Ciechanowie mógł się poszczycić skarbcem). Jednak przeważająca była funkcja obronna, a funkcje mieszkalne czy administracyjne miały zawsze charakter drugorzędny.

Zdjęcie powyżej prezentuje Zamek Książąt Mazowieckich w Ciechanowie, na którym znajdował się m.in. skarbiec księcia Janusza II oraz kaplica książęca pw. św. Stanisława. Mury zamku są bardzo grube – ich zewnętrzne warstwy stanowi czerwona cegła pomiędzy którą znajdują się kamienie i inne materiały. Jest to bardzo ciekawy przykład nizinnego budownictwa obronnego

Pałace były budowane od II połowy XVII wieku (oczywiście znane były już wcześniej jednak na ziemiach polskich początkowo większą popularnością cieszyły się zamki). Pełniły funkcję reprezentacyjną – miały dawać świadectwo bogactwa właścicieli i stanowić siedzibę rodu (np. Pałac w Nieborowie stanowił siedzibę rodziny Radziwiłłów, Pałac w Rogalinie – rodziny Raczyńskich, Pałac w Otwocku Wielkim – rodziny Bielińskich, a Pałac w Kozłówce – rodziny Bielińskich i Zamoyskich). Z tych względów pałace realizowały niemal wyłącznie funkcje mieszkalne i były pozbawione cech obronnych (z wyjątkiem obiektów typu „palazzo in fortezza”, ale o tym później).

Pałac w Nieborowie to wspaniale zachowana do naszych czasów rezydencja magnacka, stanowiąca niegdyś siedzibę rodziny Radziwiłłów. Jego wnętrza pełne są bogatego wyposażenia, zarówno pięknych mebli, jak i dzieł sztuki

Po drugie: fundator i mieszkańcy

Zamki często były fundowane przez władców – wszyscy znamy chyba dorobek Kazimierza Wielkiego w tym zakresie:). I tak na przykład Zamek Królewski w Łęczycy został wzniesiony właśnie przez króla Kazimierza Wielkiego, a Zamek Książąt Mazowieckich w Czersku przez księcia mazowieckiego Janusza I. Rzadziej zamki wznosili możni (Zamek w Baranowie Sandomierskim wzniosła rodzina Leszczyńskich) czy duchowni (np. inicjatorem budowy Zamku Arcybiskupów Gnieźnieńskich w Uniejowie był arcybiskup gnieźnieński Jarosław Bogoria Skotnicki, a Zamku w Oporowie – arcybiskup Władysław Oporowski). Na co dzień zamki zamieszkiwali głównie rycerze (stanowiący załogę zamku), a podczas konfliktów zbrojnych czy innych niepokojów w ich murach chronili się monarchowie i miejscowa ludność.

Na zdjęciu powyżej przykład rezydencji magnackiej – Zamek w Baranowie Sandomierskim zwany ,,małym Wawelem”

W spokojnych czasach monarchowie mieszkali w pałacach, które zapewniały większe wygody. Pałace stanowiły także siedziby rodowe możnych, arystokratów i szlachty.

Pałac w Otwocki Wielkim był siedzibą rodową rodziny Bielińskich. Położony jest wyjątkowo malowniczo – nad jeziorem Rokola a konkretnie na sztucznej wyspie, na którą z parkingu prowadzi mostek. Dodatkowo pałac okala stary park i ogród

Po trzecie: położenie

Zamki – ze względu na obronny charakter – często budowano przy granicy państwa lub przy istotnych szlakach handlowych. Wybierano tereny trudne do zdobycia – skały i wzniesienia (także sztucznie usypywane) czy brzegi rzek. Często otaczano je fosą z wodą (taką jaka do dziś otacza Zamek w Oporowie) lub wałem drewniano-ziemnym, a nawet murowanym.

Przedstawiony na zdjęciu Zamek w Oporowie do dziś otacza fosa wypełniona wodą. Zamek stanowi przykład średniowiecznej rycerskiej rezydencji obronnej. Został usytuowany na sztucznej wyspie usypanej pośrodku jednej z odnóg rzeki Słudwi

Pałace budowano zazwyczaj w malowniczych okolicach. Otaczały je piękne ogrody, parki i drzewa. Ze względu na położenie można wyróżnić pałace wiejskie, miejskie, myśliwskie i letnie. Oczywiście pałace wiejskie zawierały również część folwarczną, ale sytuowano je wówczas na drugim końcu posiadłości:)

Zdjęcie powyżej prezentuje Pałac w Rogalinie od strony ogrodów. Pałac stanowi jedną z najwspanialszych rezydencji magnackich – został wybudowany jako rodowa siedziba Kazimierza Raczyńskiego – pisarza koronnego i marszałka nadwornego na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego

Po czwarte: cechy architektoniczne

Zamki cechowały grube mury z cegły lub kamienia oraz małe okna. Zamki zawierały przynajmniej jedną wieżę lub basztę oraz zwykle jedno wejście dzięki czemu bryła zamku była zwarta i zamknięta.  Zamek zawierał liczne systemy obronne, takie jak:

• małe, wysoko umieszczone, okienka strzelnicze bez szyb, przez które można było wystawić broń,
• otwory strzelnicze na działa,
• blankowania (zwieńczenia murów obronnych i baszt tzw. zębami),
• bastiony,
• hurdycje (a później murowane machikuły), które pozwalały na wylewanie na przeciwnika wrzątku, smoły lub rzucanie w niego kamieniami/pociskami,
• wieże/baszty obronne,
• solidne wejście możliwe do zamknięcia – zwykle była to gruba brama lub krata,
• mur obwodowy otaczający zabudowania i łączący wieże oraz baszty w jedną zwartą całość.

Zamek w Łęczycy stanowi przykład zamków miejskich – włączony był w ciąg murów miejskich. Otoczony był fosą i murem obwodowym o wysokości 10 m, z potężną, zwieńczoną blankami, ośmiokątną wieżą oraz wieżą bramną, do której prowadził zwodzony most

Teren otaczający zamek  był wyrównany, pozbawiony wysokich budowli oraz drzew. Znajdowały się na nim za to przeszkody terenowe: dodatkowe mury, fosy, wały, mosty zwodzone oraz ewentualnie dodatkowe fortyfikacje, bastiony.

Zamek Arcybiskupów Gnieźnieńskich w Uniejowie ulokowano nad brzegiem Warty na niewielkim sztucznym wzniesieniu. Początkowo miał charakter militarny – otoczony był ponad 10-metrowym murem, fosą i palisadą. Stanowił część systemu kazimierzowskich twierdz granicznych, broniącego dostępu do centrum państwa od północy i północnego-zachodu

Pałace oczywiście nie miały tych wszystkich cech obronnych. Ich bryła była bardziej rozłożysta, okna ogromne i wypełnione szybami. Poza tym pałace były bogato zdobione zarówno z zewnątrz jak i w środku – pełne obrazów, luster i kryształowych żyrandoli.

Piękna biblioteka w Pałacu w Rogalinie

Część zamków z biegiem lat była przebudowywana, likwidowano ich cechy obronne, a dodawano elementy ozdobne, co może być teraz przyczyną wątpliwości dotyczących charakteru niektórych budowli. Przykładem jest Zamek w Łańcucie, który z czasem został rozbudowany i przybrał kształt podkowy, a otaczające go fortyfikacje ziemne zmieniono w ogrody. Dziś bardziej przypomina on pałac niż zamek. W czasach nowożytnych typowe militarne funkcje zamków przejęły twierdze, co związane było z rozwojem broni palnej. I tak zamki poszły w zapomnienie.

A więc zamek czy pałac?

Wróćmy teraz do sprawców całego zamieszania czyli Zamku w Mosznej i Zamku Krzyżtopór w Ujeździe. Pierwszy z nich – w świetle tego co napisałem powyżej – nie jest zamkiem, a pałacem. I co do tego nie ma chyba żadnych wątpliwości.

Zamek czy pałac w Mosznej?

Potwierdzają to wyjaśnienia jakie otrzymaliśmy od Zamku w Mosznej, do którego zwróciliśmy się o komentarz.  Zamieszczamy je poniżej:

,,Naukowo rzecz biorąc jest to “Pałac w Mosznej”. Jednak budowla budziła zawsze skojarzenia z zamkiem, poprzez swój bajkowy, właśnie “zamkowy” wygląd. Stąd też przylgnęło do niego określenie “Zamek”. Swego czasu trafiła w nasze ręce fotografia wykonana w trakcie rozbudowy obiektu (koniec XIX wieku) i tam również na odwrocie widniał opis “Myśliwski Zamek w Mosznej” (po czesku). Tak więc kilkadziesiąt lat temu nazwa przylgnęła i została. Dzisiaj we wszystkich opisach naukowych stosujemy nazewnictwo poprawne “Pałac”, jednak w pozostałych (marketingowo-reklamowych) stosujemy “Zamek” zgodnie z nazwą firmy i tym wieloletnim przyzwyczajeniem.”.

Piękne detale budowli w Mosznej

Bardziej skomplikowana jest sprawa Zamku Krzyżtopór w Ujeździe. Wybudowano go w stylu włoskim typu palazzo in fortezza. Miał łączyć funkcje mieszkalne i obronne. Wzorowany był na jednej z najwspanialszej włoskiej rezydencji – zamku Caprarola. W skład obiektu wchodził zespół pałacowy, założenia obronne wraz z fortyfikacjami typu bastionowego oraz ogród w stylu włoskim (poza obrębem fortyfikacji). Tak więc od początku był to ,,mix” zamku i pałacu.

Oczywiście poprosiliśmy o komentarz także Zamek Krzyżtopór i otrzymaliśmy następującą odpowiedź:

,,Z definicji zamek to dzieło z funkcją obronną połączoną z mieszkalną i gospodarczą. Pałac natomiast miał pełnić przede wszystkim funkcję reprezentacyjną. Krzyżtopór został zaprojektowany jako „pallazzo in fortezza” czyli rezydencja łącząca wszystkie te role. Dlatego określenia „pałac” i „zamek” mogą być używane zamiennie. Inną sprawą pozostaje praktyczność fortyfikacji Zamku w Ujeździe. Przeznaczenie obronne było w jego przypadku raczej symboliczne, ale mimo to nie można pominąć jego obecności.”.

Zamek Krzyżtopór w Ujeździe czyli specyficzny rodzaj pałacu, posiadający cechy obronne

My w naszych postach na blogu i Facebooku postanowiliśmy dostosować się do przyjętego nazewnictwa i posługiwać oficjalnymi nazwami różnych miejsc, aby nie wprowadzać nikogo w błąd.

Mam nadzieję, że wyczerpaliśmy temat i rozwialiśmy Wasze wątpliwości. Bardzo dziękujemy naszym obserwatorom na Facebooku za zainspirowanie nas do zgłębienia tego tematu, który okazał się zaskakująco ciekawy. I dziękujemy Zamkom w Mosznej i Ujeździe za udzielone wyjaśnienia.